Paxaros do bom agoiro?

Abstract: At least five Galician-Portuguese names for birds are of Germanic origin, three of them (ganso, falcom, gaviám) have cognates in Castilian Spanish, but the other two (laverca and mejengra) are exclusive.


Som vários os nomes de aves que o galego e o português compartem co castelám, e que tém orige germánica:


  • Ganso 'ganso; goose' ˂ PG *gans 'ganso' (antigo alto alemám gans, antigo inglês. s, antigo islandês. gās) do PIE *ghans- 'ganso' (IEW: 412 ) Poderia ser tamém verba de orige céltica, porém a preservaçom do grupo [ns] indica provavelmente umha introduçom relativamente tardia.

  • Falcom 'halcón; falcon' ˂ PG *falcōn (antigo inglês fealca, antigo nórdico falki, antigo alto alemám falko), do PIE *pol-ko 'pálido' (IEW: 804-5).

  • Gaviám ou Gaviao 'gavilán; sparrow-hawk'. O dicionário da RAE pom em relaçom o castelám gavilán co antigo alto alemám gabila e gabala.



Mais hai dous nomes que se revelam como exclusivamente galego-portugueses:


  • Laverca, ou cotovia 'alondra; sky lark': ALAUDA ARVENSIS L.

O seu nome procede dumha verba germánica nom indo-europea, que Gerhard Köbler (Germanisches Wörterbuch, (3. Auflage) 2007) renconstrue como *laiwarikô-, *laiwarikôn, *laiwrikô-, *laiwrikôn, verba feminina, desde as formas:

nórdico antigo livirki

antigo inglês lǽwerce

antigo saxóm lēwerka*

antigo alto alemám lēwerka*


Com respeito a nossa verba galega laverca, os dicionários reunidos no Dicionário de Dicionários (DdD) recolhem as diversas formas lavérco, laverco, laverca, lamberca, labiarca, laberca, labèrca, sempre com e aberto (ou com ditongo [aj] na fala de Goiám) procedente dum e breve que bem poido ser gerado desde umha forma como a alto alemá lēwerka*, ou suevo *lāwĕrka ˃ galego laverca [la'βεſka]. O étimo *lāwĕrka amossa com respeito à reconstruçom de Köbler *laiwarikôn/*laiwrikôn a reduçom do ditongo [aj] ˃ [e:] ˃ [a:], bem conhecida de nomes suevos como Heremegarius ˂ *Ermenegaizaz, ou da antroponímia germánica alto-medieval: Gasuildi ˂ *Gaizohildi, Stanildi ˂ *Stainhildi ou Ianardus ˂ Genardus ˂ PG *Gainharduz. Outros nomes amossam preservaçom: Theudiscaisum ˂ *Theudisgaizaz (mais Gasuildi), Gaella ˂ PG *Gailaz. De jeito que podemos concluir que no material linguístico germánica do ocidente da península da-se umha tendência à reduçom de ditongo germánico [aj], na sequência [aj] ( ˃ [e:]) ˃ [a:] (*Gainharduz ˃ *Gennarduz ˃ Janardus - com palatizaçom latina de /ge/: antropónimos Ianardus, Genardus, topónimos Xenarde, Xanarde, Janarde. Havemos ver na seguinte verba um caso de preservaçom.)


A história evolutiva da verba seria na minha opinióm:

PG *laiwerikôn (doutro jeito a forma galega amossaria metafonia germánica, o que nom tem apoio em outro material) ˃ suevo *lāwerka ([aj] ˃ [a]; -[ōn] ˃ [a] ou [a:])

suevo *lāwerka ˃ galego laverca.


De caminho à semántica da nossa verba, isto recolhia o dicionário Valladares (1884, v. DdD):

'Labèrca.
(Alauda arvensis). Alondra de los campos; ave granívora y escarbadora, perteneciente al órden de los páseres conuirostros. El vulgo comprende bajo el nombre de Labèrca las diferentes especies del género Alondra, ó sean la Calandre, Calandria, ó verdadera Alondra, la Cotovía, ó Cogujada, y la Alondra de los campos, ó Labèrca, propiamente dicha; especies todas que habitan en el campo y principalmente en los valles y llanuras, subiendo, en el verano, á las montañas, donde suelen cantar por las mañanas y en las noches apacibles. Su canto es bastante agradable y se complacen en repetirle, durante la primavera, elevándose perpendicularmente en el aire. La Alondra de campos, sin embargo, rara vez canta; se está en el suelo y allí permanece, cuando no vuela; pues nunca se encarama en los árboles. Unas y otras anidan en la tierra y, aunque no son capaces de familiarizarse mucho con el hombre, se acostumbran al cautiverio. Su carne es apreciada y se sirve en las mesas como delicado manjar.
'



As primeiras buscas etimológicas partem de Sarmiento, no século XVIII:


'Lavérco: Llaman así en Pontevedra a un pez como salmón. Es más delgado y largo. Su carne es blanca y de inferior gusto a la del salmón. No es el zancado, pues viene al tiempo de los salmones. Aquí en el río de Lérez, se cogieron a 20 de marzo, de una sola redada ocho salmones y ocho lavércos o lavercas, y comí de uno y otro. Aquí llaman lavércos a los hombres tagarotes y rústicos (y también labancos ). Es creíble aluda al dicho pez y no al pájaro lavérca o cugujada. '


'Laverco: Calen pois lavercos. Pois, adverbio. Lavercos. A las cugujadas llaman en Pontevedra lavercas. Probé ya que laverc significando lo mismo, es palabra gótica y del norte. Llaman también lavercos a sábalos, cuando ya no son de substancia, y por metáfora a los tagarotes palurdos. Colección 1746-1770'


'Laverca: La voz laverca es purísima y antiquísima gallega, y significa la ave que en Castilla llaman cugujada y en latín alauda . Reflexionando yo en esa voz laverca, se me ofreció que sería gótica, y me salí con ello. Por ser ave tan conocida, quise poner aquí muchos de sus nombres, los más de los cuales se hallan en Aldrovando, en donde trata de la alauda, sin acordarse de Galicia. Nombres de la laverca gallego, cugujada castellano, alauda latín: Gallegos: laverca, lodoa, cotovía, totovia; Castellanos: cugujada, gulloría, alondra, calandria; Franceses: alouete; Italianos: lòdola, calandra, allodetta; Latinos: alauda, galerita , galeritus, cassita, cucullata, capelata; Griegos: korydalos, korydos, korys, korydon Dialectos de la gótica: larkaen sueco, leeuwerc dinamarqués, lerch alemán, lerck, larck, lauerock en inglés, leeuuerck sajón y flamenco, leeurick holandés, laferc anglosajón, laverce también danés; Bárbaros: alcanabir, canaberi, alcubigi, cambura, camberi, cambrah, han abroc, finore, skrziuuan en ilírico; greco-bárbaros: chamo kyladi, lodola, scordalos, apadia, cuzula, troulitis. Preséntese esta lista de cuarenta y siete nombres de la cugujada a un niño gallego, que sólo sepa leer; pregúntesele ¿De dónde viene su voz laverca? Dirá sin duda que está entre las diez que tienen este rótulo, dialectos de la gótica. Ni ese niño ni yo sabemos gótico. No obstante yo por la tal cual lectura afirmo redondamente que la voz laverca la comunicaron a los gallegos los godos o suevos. En el Onomástico Gallego, que espero formar, trataré con extensión de ese pájaro laverca o cugujada, en cuanto al significado. Al presente baste saber que alauda en latín es el mismo pájaro, y que la voz alauda es céltica, y que dió nombre a una legión romana. Colección 1746-1770'


Laverca, -o é hoje 'cotovia', 'certo peixe salmónido', e tamém 'Malicioso. Vivo. Taimado. Pillo. Tunante.' (DdD: Carré 1972, s.v. laberco) E verba sonora. Eis umha barquinha chamada Laberca na Barbança:





  • Meijengra, ou abelheiro 'carbonero; titmouse': PARUS MAJOR L.


Este nome é menos conhecido que o da laverca, máis é igualmente germánico. É apelativo das terras de Ourense, polo que se chama ao abelheiro ou PARUS MAJOR L. (as paridae som em castelám herrerillos e carboneros, e em inglês tit) e tem chegado a significar tamém 'astuto, pilhabám'. Nos diversos dicionários incluídos no Dicionário de Dicionários, de Sobreira até hoje, som várias as formas recolhidas: Meigengra, Meyxengra, Meijengra, Meijinguiña, Meixengra, Mejengra, Menjengo, Menxengra, Mexerengo, Manxarenga, Milixendra. Por erro tem-se traduzido o galego abelheiro polo castelám abejaruco, polo que se tem atribuído esta designaçom ao último (MEROPS APIASTER L.)


Gehard Köbler reconstrue como étimo do nome germánico das Paridae *maisôn 'meise; tit', desde as formas:

antigo nórdico meisingr

antigo inglês māse

antigo saxóm mēse

antigo alto alemám meisa


A forma galega parece que vem do nominativo germánico *maisingaz, como a forma nórdica, derivado co sufixo relativo -ng- e, coma o nome suevo Maldras ˂ *Maldraz, preserva a velha desinência germánica -az para os temas indo-europeus em o. Daqui, a forma com rotacismo germánico e preservaçom do ditongo [aj] *maisingaz ˃ *maisingra teria passado ao latim da Galiza, onde teria evoluído normalmente ([aj] ˃ [ej], e [i] ˃ [e]) a *meisengra e *meijengra (palatizaçom de /s/ pola iode, coma em queijo ˂ *queiso ˂ capsium). É um germanismo inquestionável, e polo seu rotacismo e pola sua geografia deve ser suevo. Esta seria a sua história evolutiva:

PG *maisingaz ˃ suevo *maisingra ( [z] ˃ [ſ])

suevo *maisingra ˃ galego *meisengra ([aj] ˃ [ej], e [i] ˃ [e]) ˃ galego *meijengra / meixengra ([ejs] ˃ [ej∫])

Algumhas formas (menjengo, menxengra) tém-se formado por nasalización da iode do ditongo decrecente (como nos topónimos Bermum ˂ Bermui ˂ Veremudi, Aldobrén ˂ *Eldovrei ˂ *Hildofredi..., Tourém ˂ *Tourei ˂ *Theudoredi).


Semánticamente, mejengra é hoje 'ferreiro abelheiro' e tamém 's. m. Perillán, astuto, sagaz, pícaro; PILLABÁN' (DdD).


Comentarios

  1. Amigo Cossue: A pasada fin de semana coincidín cun antigo compañeiro do Instituto en Ribadavia: Perfecto Meixengo Armada. Agora estaba escribindo algo sobre o apelido e fun dar ó teu post. Comprobo que o alcume co nome do paxaro deu este raro apelido con orixe indubidable na Arnoia (dos 34 casos que dá a Cartografía dos Apelidos, 16 aínda residen na Arnoia). Da Arnoia é o amigo Perfecto Meixengo. Sobre o significado, o máis común no Ribeiro é o de 'pequeno', polo tamaño do paxariño, e o mesmo en feminino. Os diccionarios tamén dan o de 'pillabán, astuto,..". Nunca o escoitei con esa acepción, pero debeu tela. O amigo Perfecto non é moi alto que se diga, pero tamén é algo pillabán....

    ResponderEliminar
  2. Frutos, que agradábel é dar co teu comentario! Descoñecía este fermoso apelido, que debeu nacer vía alcume. Grazas polo compartir (e desculpa a tardanza en contestar!)

    ResponderEliminar

Publicar un comentario

Deixe o seu comentario:

O máis visto no último mes